Geçici Koruma Nedir?
Geçici koruma, zulüm, silahlı çatışma, yaygın şiddet, doğal felaketler veyahut ciddi insan hakları ihlallerinden kitlesel olarak kaçan sığınmacı akınlarıyla başa çıkmak için geliştirilmiş koruma türüdür. Kitlesel akın durumundan mülteci hukukunun doğası gereği sığınmacı hakkında bireysel değerlendirme yapmak pratikte mümkün olamamaktadır. Bu nedenle geçici koruma, yerinden edilmiş grubun her bir ferdinin korunmaya layık olduğu ve menşe ülkesinde korumayı gerekli kılan nesnel koşulların (zulüm, silahlı çatışma, yaygın şiddet, doğal felaketler veyahut ciddi insan hakları ihlalleri) ortaya çıktığı ön kabulüne(karine) dayanır.[1] Böylece kitlesel akın durumunda kısa vadeli ve acil bir müdahalede bulunulabilirken temel insan hakları koruma altına alınmaktadır.[2]
Geçici koruma kısa bir süre zarfında çok sayıda insanın ülke sınırlarına dayanarak menşe ülkelerindeki iç savaş veya savaş gibi olumsuz durumlardan kaçması durumunda uygulanır. Diğer koruma türlerinde olduğu gibi bu koruma türünde de bireylerin yaşam, özgürlük ve güvenliklerinin tehdit altında olduğu ülkelere gönderilmemeleri ilkesi temel alınmıştır.[3] Bu bağlamda iç savaş kaynaklı kitlesel göç nedeniyle koruma arayan kişilere yönelik çabalar çok eskilere dayanır. Devletler kitlesel akın durumunda kaçan kişilerin hassasiyetine binaen kendilerince çözümler üretmeye çalışmışlardır. Örneğin Afrika’da Mülteci Sorunlarının Özel Durumlarına İlişkin Sözleşmesinin 1’inci maddesinin 2’inci fıkrası ile bilinen mülteci tanımı genişletilerek savaş ve kamu düzenini bozucu olaylar nedeniyle ülkesini terk edenleri de mülteci tanımı içerisine almıştır. Güneydoğu Asya, Avrupa, Afrika ve Orta Amerika’da meydan gelen şiddet olaylarından kaynaklı olarak devletler sınırlarına gelen sığınmacıları geçici olarak koruma yoluna gitmiştir. Avrupa’da “geçici koruma” konusu Eski Yugoslavya’da 1990’larda yaşanan insani kriz ve devamında ülkelerini terk edenlerin diğer ülkelerin sınırlarına gelmesi ile gündeme gelmiştir.[4] Bosna’da yaşanan soykırım ve çatışmalar esnasında 300.000 insan yaşamını yitirmiş ve yüzbinlerce kişi ülkesini terk etmek zorunda kalmıştır. BMMYK’nın teşviki ile Avrupa devletleri soykırım ve çatışmadan kaçan kişilere geçici koruma statüsü tanımıştır. Benzer şekilde Birinci Körfez Savaşı sonrası Kuzey Irak’tan Türkiye’ye sığınan kişilere de bir nevi geçici koruma uygulanmıştır.[5]
BMMYK Yürütme Komitesi (ExCom), kitlesel sığınma durumlarında, sığınmacıların ilk sığındıkları devlete kabul edilmesini, kalıcı olarak kabul edilemiyor olsalar dahi en azından geçici olarak kabul edilmeleri gerektiğini, geri göndermeme ilkesine uyulmasını vurgulamıştır.[6] Geçici korumanın uluslararası hukukta düzenlendiği bir sözleşme bulunmamaktadır. Uygulama pratik ihtiyaçlar çerçevesinde ve BMMYK Yürütme Komitesi tavsiyeleri uyarınca gelişmiştir. BMMYK 2014 yılında Geçici Koruma Kılavuz İlkelerini yayınlayarak insani krizler karşısında devletlere rehberlik etmeyi, geçici koruma ve kalış süresine ilişkin asgari standartlar belirlemeyi amaçlamıştır.[7]
AB Hukuku geçici koruma konusunu Geçici Koruma Direktifi ile ele almıştır. Direktif kitle akını durumunda uygulanacak geçici korumanın asgari standartlarını ortaya koymaktadır. Buna göre geçici koruma süresi bir yıl olarak uygulanacak, gerekirse bu süre 6 ay veya 1 yıl daha uzatılabilecek, üye devletler insan haklarına, temel özgürlüklere ve geri göndermeme ilkesi bağlamındaki yükümlülüklerine gereken saygıyı göstermek suretiyle geçici korumayı uygulayacaktır. Direktif geçici koruma sahiplerine devletler tarafından oturum izni, kimlik, barınma, tıbbi bakım, istihdam, eğitim haklarının sağlanmasını öngörmüştür.[8] 2001 yılında yürürlüğe giren bu direktif, Avrupa Konseyi tarafından ilk kez Ukrayna ve Rusya arasındaki savaştan kaçan Ukrayna menşeli kitle akınına uygulanmış ve savaş bölgesinden kaçanlar geçici koruma altına alınmıştır.[9]
İç çatışma veya savaş kaynaklı olarak Türkiye özelinde 1950,1951, 1989 yıllarında Bulgaristan’dan, 1988 ve 1992 yıllarında Irak’tan, 1992 sonrası Yugoslavya’dan ve 2011 sonrası Suriye’den ülkeye kitlesel göç hareketleri gerçekleşmiştir. 1934 tarih ve 2510 sayılı İskân Kanunu ulus devlet anlayışı çerçevesinde Türk soyu ve kültüründen olan göçmenlerin ülkeye girişini kolaylaştırmayı hedeflemiştir.
Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’nun 91. maddesi geçici korumayı: “Ülkesinden ayrılmaya zorlanmış, ayrıldığı ülkeye geri dönemeyen, acil ve geçici koruma bulmak amacıyla kitlesel olarak sınırlarımıza gelen veya sınırlarımızı geçen yabancılara sağlanan koruma” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımdan ve yukarıdaki geçici koruma örneklerinden de anlaşılacağı üzere, geçici koruma genellikle kitlesel göç veya mülteci akınlarında uygulanmaktadır.
Av. Kubilay REŞBER
[1] Guy S, Jane, ve Dunlop, The Refugee in International Law, 507; Çiçekli, Yabancılar ve Mülteci Hukuku, 303.
[2] Çiçekli, Yabancılar ve Mülteci Hukuku, 305.
[3] Alice Edwards, “Temporary protection, derogation and the 1951 Refugee Convention.”, Melbourne Journal of International Law 13, sy 2 (2012): 6.
[4] Guy S, Jane, ve Dunlop, The Refugee in International Law, 508; Özkan, Göç İltica ve Sığınma Hukuku, 405.
[5] Çiçekli, Yabancılar ve Mülteci Hukuku, 306.
[6]UNHCR ExCom, Protection of Asylum-Seekers in Situations of Large-Scale Influx
No. 22 (XXXII) – 1981, https://www.unhcr.org/excom/exconc/3ae68c6e10/protection-asylum-seekers-situations-large-scale-influx.html
[7]UNHCR, Guidelines on Temporary Protection or Stay Arrangements, Art.1 https://www.unhcr.org/protection/expert/5304b71c9/guidelines-temporary-protection-stay-arrangements.html
[8] European Union: Council of the European Union, Council Directive 20 01/55/EC of 20 July 2001 on Minimum Standards for Giving Temporary Protection in the Event of a Mass Influx of Displaced Persons and on Measures Promoting a Balance of Efforts Between Member States in Receiving such Persons and Bearing the Consequences Thereof, 7 August 2001, OJ L.212/12-212/23; 7.8.2001, 2001/55/EC, available at: https://www.refworld.org/docid/3ddcee2e4.html, Özkan, Göç İltica ve Sığınma Hukuku, 251-52; Çiçekli, Yabancılar ve Mülteci Hukuku, 311.
[9] Council Implementing Decision (EU) 2022/382 of 4 March 2022, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.L_.2022.071.01.0001.01.ENG&toc=OJ%3AL%3A2022%3A071%3ATOC
